برنامه ريزي استراتژيكي و آينده نگري در كلان شهر ها
موارد بررسي :
1- تحليل برنامه ريزي استراتژيكي در كلان شهر ليسبن پرتغال
2- ضرورت ايجاد و مطالعه برنامه ريزي استراتژيك در كلان شهر مشهد به همراه كالبد ،مشخصات و همچنين مشكلات و راه كارهاي آن
مقدمه
برنامه ريزي استراتژيك شيوه اي است نظام يافته جهت اخذتصميمات و اجراي فعاليتها در خصوص شكل دهي و رهنمود
يك سيستم ، كار كرد و علل آن سيستم
که مي تواند يك شهر ، منطقه ،ايالت و يا يك وظيفه مثل حمل ونقل و آموزش باشد .
در اين شيوه ه مطالب به شکل زير برداشت می شود :
1- گرد آوري اطلاعات به صورت گزينشي 2- تحليل هدفمند 3- تعيين اهداف 4- مشاركت تصميم سازان اصلي
5- ارزيابي گزينه ها 6- بررسي تبعات آتي در تصميمات و اقدامات كنوني 7- تاكيد بر اجراي موفقيت آميز برنامه
نكته : فرق برنامه ريزي استراتژيك با ديگر اشكال برنامه يزي در اين است
3 مكتب عمده فكري در جهان
الف - مكتب آمريكاي : تحت تاثير فلسفه ليبراليسم اقتصادي ، طرحها در ايالات متحده آمريكاي در واقع نشانگر تصميمات سرمايه گزاري حكومتهاي محلي در زمينه تا سيسات زير بناي مي باشد .
اين طرحها چهار چوب وسيعي براي بازار جهت بهينه سازي تصميمات فردي ارايه مدهند .
ب- مكتب اروپاي غربي : تحت تاثير مكتب ليبرال و تابع ساختن برنامه ريزي شهري به هدايت جمعي از سوي نهاد هاي عمومي مي باشد .
ج- مكتب اروپاي شرقي و شوروي سابق : تحت مكتب كمونيسم مي باشد و هدف ادغام توسعه اقتصادي ، نيازهاي اجتماعي و الگو هاي رشد شهري بوده است . بدون در نظر گرفتن پوياي بخش خصوصي
مزاياي برنامه ريزي استراتژيك
1- مسير حركت آتي سازمان را روشن مي كند و چشم اندازي براي آينده فراهم مي كند
2- اولويتها را جهت اجرا وبه كار گيري منابع مشخص مي كند
3- تصميمات امروز را برحسب تبعات آتي آن اتخاذ مي نمايد
4- پايه اي منسجم و قابل دفاع براي تصميم گيريها فراهم مي كند
5- مشخص نمودن مشكلات و راه حلها ي براي رفع آن
6- براي تغييرات سريع شرايط موثر و كار آ مي باشد
7- گروههاي كاري وماهر ايجاد مي كند
8- ايجاد فرصتهايي جهت مشورت عمومي فراهم مي كند
نكته :
بايد توجه داشت اگر چه برنامه ريزي داراي مزاياي فوق است . اما ضمانتي وجود ندارد كه حتما چنين شود يعني هميشه موارد و شرايطي در طول كار پيش مي آيد كه قابل پيشبيني نيست وبايد توجه داشته باشيم كه چگونه برنامه ريزي مي كنيم وتنها راه اينست كه برنامه ريزي كه مي كنيم در شرايط خاص كار آمد باشد وقابل انعطاف باشد .
شهر لیسبن پرتغال
اين برنامه به ابتكار شوراي شهر ليسبن تهيه گرديده است .
مدير پروژه برنامه ريزي استراتژيك : آقاي آنتونيو فرانسكا فريرا
مقدمه
اين برنامه پس از يك دوره طولاني فقدان برنامه ريزي شهري وسرمايه گزاري در تاسيسات ونيز پس از يك دوران تغيير
و تحول عميق اجتماعي ، سياسي واقتصادي و فرهنگي در ليسبن و كل كشور پديدار شده است در اين برنامه ريزي نقاط قوت وضعف عمده شهر به ترتيب زير شناساي شده است .
نقاط ضعف :
1- دسترسي وجابه جاي 2 – كمبود مسكن شهري 3- سيستم نامناسب سازماني 3- توسعه نامنظم بخش خدمات
نقاط قوت :
1- شرايط طبيعي و ميراث فرهنگي 2- منابع انساني ، علمي وفني 3- كلان شهر / پايتخت 4- مكان ژئو استراتژيك
اين برنامه داراي يك هدف جهاني يعني تبديل ليسبن به پايتخت حوزه آتلانتيك اروپا وداراي چهار استراتژي به شرح زير مي باشد :
1- تبديل ليسبن به يك شهر جذاب براي كار و زندگي
2- تبديل ليسبن به قالب رقابت در نظام شهرهاي اروپا
3- تبديل ليسبن به كلان شهر / پايتخت
4- مديريت كارآ ، مدرن و مشاركتي
اين برنامه داراي 7 طرح كاري و 42 طرح اجرائي بود ، شوراي برنامه ريزي استراتژيك ، كه نهادي مشورتي ومتشكل
از 140 نفر از نمايندگان سازمانها وموسسات مهم شهر است براجراي اين برنامه نظارت نموده است .
روش تهيه برنامه استراتژيك
نكته : روش تهيه برنامه استراتژيك با توجه به مطالب قبلي همانند آشپزي كردن با يك سري مواد خام مي باشد
يعني اينكه ما از يك سري پتانسيل ها ي مثبت و منفي كه به خودي خود قايل استفاده نيستند آنهارا به مقدار و شرايط مختلف
به كار مي گيريم تا نتيجه دلخواه كه همان قابل استفاده شدن آن است به ما بدهد .
ابتدا مدير پروژه برنامه ريزي كه مستقيما به شوراي شهر وابسته بود ، تعيين و رهنمودهاي اساسي براي شهر ليسبن
تعريف گرديد كه عبارت از :
1- برنامه استراتژيك ليسبن 2- طرح جامع شهر داري 3- برنامه ها و پروژه هاي اولويت دار
برنامه استراتژيك ليسبن طي 4 مرحله تدوين گرديد
مرحله اول : شامل شناخت وضعيت موجود شهر ، حكومت محلي ، شناساي نقاط قوت و توانا يهاي بالقوه و اولين حركتها جهت تعريف رهنمودها براي مدرن كردن شهر ليسبن مي شود . در اين امر 18 متخصص از عر صه ها و فعاليتهاي گوناگو ن و نيز
كارمندان متنوع خدمات شهرداري در گير اين مرحله شدند كه محصول آن گزارشي ريشه اي و فهرستي از گروهها ي كليدي وذينفع شهري كه با آنان همكاري نزديكتر در مراحل بعدي پيشنهاد شد ه بود .
مرحله دوم : مطالعات عميق بخشي كه قبلا صورت گرفته با برگزاري جلساتي با گروههاي ذينفع مورد آزمون و تاييد قرار گرفت .
مرحله سوم : شامل گزينش اهداف اجراي و استراتژي ها مي شود كه در جلسات محدود و توسط متخصصان بررسي شد
مرحله چهارم : منابع وموانع موجود در براب اهداف اجراي ارزيابي و اقدامات مشخص ونيز وسايل لازم جهت تحقيق آنها تعريف شد :
الف : پيشنهادهاي عمده براي شهر ليسبن
1- مقياس بندي مجدد ، باز سازماندهي و ارتقاي كيفيت مركز شهر 2- برگرداندن مردم به ليسبن وشكوفا نمودن شهر
3- ساختار بندي مفصل خدماتي 4- ارتباط دادن شهر به رودخانه
5- گسترش محدوده شرقي شهر
6- ايجاد يك سيستم حمل ونقل 7- احياء ومرمت ميراث فرهنگي 8- ايجاد ونگهداري محدوده هاي سبز ليسبن
ب : پروژه هاي عمده
براي مدرن كردن ليسبن برنامه هاي زير در نظر گرفته شده :
1- سياست مسكن 2- ارتقاي كيفيت بخش شرقي ( ساختن نمايشگاه و ساخت گذر جديد بر روي رودخانه )
3-بيانيه زيست محيطي شهر 4 – فرهنگ سازي 5- ايجادنهادي براي مدرن سازي كردن پايه اقتصادي شهر
6- ايجاد سازمان حمل ونقل منطقه كلان شهر 7- برنامه استراتژيك جهت توسعه سازمانی
جمع بندي
از فرايند تدوين طرح در مورد نقاط قوت و ضعف برنامه ليسبن مي توان به موارد زير ذكر كرد .
الف- مشكلات عمده قابل مشاهده :
1- عدم وجود اطلاعات آماري به هنگام در مورد ليسبن و محدوده كلان شهر چه به لحاظ كيفي و كمي
2- اين واقعيت وجود دارد كه ايجاد سازگاري مناسب بين سطوح مختلف برنامه ريزي در سطوح محلي و منطقه اي كلان شهر ي و لحاظ نمودن آن در برنامه جامع كلان شهري تقريبا غير ممكن است .
3- فقدان تجربه در اين نوع فرآيندهاي مشاركتي مشهود است
ب: مزايا و فوايد برنامه :
1- اهميت فرآيند مشاركتي
2- فرآيندتهيه برنامه كه امكان تعريف كاربري و اقدامات براي ارتقاء شهر را فراهم مي كند
3- برنامه استراتژيك ليسبن ابزاري عمده براي تصميمات شهرداري شده است 3 توصيه عملي كه جهت اجراي موفقيت آميز برنامه اساسي به نظر مي رسد
1- در ابتدا ايجاد يك نهاد برنامه ريزي مشورتي و مشاركتي كه شامل صاحب نظران عمده اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي شهر شود
2- بسيج طيف وسيعي از متخصصين كه با قدرت از برنامه و جايگاه آن در توسعه محلي شهر حمايت كنند
3- سازگاري نزديك ميان برنامه ريزي و توسعه شهر با منطقه ( بويژه در سطح اداري ) ونيز رابطه كاري سالم با سازمانهاي مختلف خدماتي
مـنبع
برنامه ريزي استراتژيك در كلان شهرها
كلان شهر مشهد مقدس
مقدمه
ابتدا براي بررسي كلان شهر مشهد بايستي ساختار اصلي يك شهر را بدانيم . كه در اين رابطه آقاي رابرت ديكسون نظريه اي ارائه كرده است كه شهر رابه 4منطقه عمده تقسيم بندي كرده اند :
1- منطقه مركزي : اين منطقه كه بخش قديمي شهر را تشكيل مي دهد داراي حداكثر تراكم بوده و عمدتا محل استقرار خرده فروشي ، عمده فروشي و بخشهاي اداري و تجاري و بازارها و هتلها و بخش مسكوني مي باشد . و معمولا ترمينالها و راه آهن و ساير تسهيلات مر بوط به وسايل نقليه در اين قسمت تاسيس ميشود .
2- منطقه مياني : اين بخش داراي طرحهاي از پيش انديشيده شده مي باشد ، كار بري اين بخش مسكوني است و تراكم واحدهاي مسكوني بسيار زياد است در عين حال وا حدهاي توليدي كوچك مقياس به چشم مي خورند.
3- منطقه بيروني : با وجود غلبه واحدهاي مسكوني در اين منطقه ، فضاهاي باز و پاركهاي عمومي فراوان درآن وجود دارد و به همين دليل تراكم آن كمتر از مناطق قبلي است ، واحدهاي مسكوني اين منطقه توسط فضاهاي باز از ديگر مناطق شهر جدا شده است .
4- حاشيه شهرها : در اين منطقه مزارع ، جنگلها و بيابانها چهره غالب به شمار مي آيد وبا توسعه شهر مناطق مسكوني به سوي بيرون گسترش مي يابد .
در بررسي شهر مشهد مشاهد مي شود كه در مركز شهر نحوه شكل گيري شهر مشهد بصورت ساخت دواير متحد المركز كه
مر كز آن حرم مطهر است شكل گرفته است ولي در قسمتهاي مياني روند تغيير حالت داده است با اين حال افزايش سريع جمعيت در سالهاي اخير و كمبود اراضي بيشتر توسعه شهر را در سمت شمال وشمال غربي شهر ( قاسم آباد ) مشاهده مي كنيم كه اين روند به سمت شانديز ادامه داردو عملا مشهد به اين جهت ها گسترش پيدا مي كند.
معضلات خدماتي شهر مشهد
ابتدا بايستي قبول كرد كه معيارهاي شهرهاي ايران با هيچ يك از كشور هاي پيشرفته جهان تناسبي ندارد يعني آنچنان شهر هاي ايران بدون هيچ برنامه ريزي بزرگ شده اند كه نظريه هاي جهاني در شهرهاي ايرني قابل پياده شدن و اجرا نيست برخي از اين مشكلات معظلات خدماتي است.
بطور كلي خدمات و تسهيلاتي كه در شهر ها مورد استفاده قرار مي گيرد به دوشكل اصلي است :
1- اول خدماتي كه به محل فرستاده مي شود : در اين گروه زمان بسيار مهم است كه مي توان به خدمات اورژانسي ،
آتش نشاني ، پاسگاه هاي انتظامي و... اشاره نمود
2- دوم خدماتي كه مصرف كننده به محل مراجعه مي كند : معمولا اين خدمات در يك بازار اقتصادي كامل ، با توجه به رقابتي كه به وجود مي آيد در سطح شهر و جامعه توزيع مي شود .
در گروه اول
با توجه به جمعييت و توسعه شهر مثلا ايستگاه آتش نشاني كه در مشهد 11 عدد و 10 ايستگاه در حال احداث بايستي اين تعداد به حدود 3 برابر فزايش پيدا كند و البته همينطور كه مي دانيم همين تعداد كم ايستگاهها بطور دقيق و بهينه د ر سطح شهر توزيع نشده اند و زمان رسيدن به محل حادثه از 5 دقيقه تا بيش از 15 دقيقه متفاوت است.
در گروه دوم
در ين گروه خدماتي مدارس را مثال مي زنيم همانطور كه در بحث كاربري آموزشي مطرح است شعاع دسترسي به مدارس به ترتيب در مقاطع مختلف ابتداي ، راهنماي و متوسطه عبارت از : 500 ،1200، 2000 متر ذكر شده است .
خوب در مشهد محدوده خدماتي هر دبستان دخترانه حدود 127 هكتار و پسرانه 121 هكتار مي باشد .
در مورد راهنماي محدوده دسترسي به حدودا 210 هكتار و براي دبيرستانها حدودا 286 هكتار بنابر اين با توجه به اين وضعييت وظايف مهم برنامه ريزي شهري و تخصصي زمين به كربريهاي مختلف آشكار مي گردد0
يكي از ناهماهنگي ها در بخش برنامه ريزي اراضي در مشهد
محل كنوني پادگان لشگر 77 و ساير كاربريهاي نظامي جنوب شهر است ، اين كار بريها حدود 3 در صد از اراضي سطح كل شهر را بخود تشكيل داده اند و از همه بدتر اين اراضي در داخل شهر مشهد واقع شده اند و آلودگيهاي همچون آلودگي صدا و... و طولاني شدن مسير هاي ارتباطي داخل شهر را
باعث شده است واز ديگر مشكلات كاربري مشهدكه مزاحم تلقي مي شود ايستگاه راه آهن مشهد . البته
با احداث 4 پل زير گذر و صرف هزينه هاي بالا هنوز مشكل راه آهن مشهد حل نشده است .
در كل اين چنين مي توان نتيجه گرفت كه
1- تمركز انواع خدمات شهري در مركز شهر مشهد باعث افزايش رفت وآمد نسبت بع بقيه نواحي شهر شده است .
2- در بين مناطق 12 گانه ( نواحي 16 گانه طرح جامع ) در زمينه تخصيص سرانه كاربري زمين تعادلي وجود ندارد.
3- پايين ترين سرانه كاربري زمين در مناطق 3 و4و5 و6 ديده مي شود
4- بيشترين كمبود فضا مربوط به فضاي ورزشي ، فضاي سبز و مسكوني مي باشد .
5- توسعه فيزيكي پيوسته شهر مشهد در سالهاي اخير باعث بروز مشكلات شهري بسياري چون رواج هاشيه نشيني ، افزايش آلودگي هاي زيست محيطي و نابودي زمينهاي كشاورزي گرديده است .
6- عدم تجانس برخي از كاربريهاي اراضي مشهد باعث معظلات ترافيكي و ناهماهنگي در فضاي شهر شده است .
برخي مشكلات كالبدي موجود در محدوده مركزي شهر مشهد مقدس
1- عدم كا رايي شبكه ترافيكي و سيستم هاي جابه جاي نشان مي دهد بيشترين مقصد مسافران در شهر در ساعات اوليه روز به مر كز شهر بوده است .
2- عدم امكان تامين كمبودهاي خدماتي به دليل بافت پر شهري وارزش نسبتا زياد اراضي در اين محدوده 3- مشكلات زيست محيطي ناشي از آلودگي هاي گوناگون وكمبود فضاي سبز
4- عدم استفاده مناسب و كار آمد از زمين شهري
5- عدم هماهنگي بين تراكمهاي خالص و ناخالص با قيمت زمين
6- مشكلات اجراي ضوابط و مقررات
7- هزينه زياد اجراي طرح هاي باز سازي ومداخله در بافت قديمي
8- جابه جاي جمعيت و تغيير ساختار اجماعي ساكنان كه موجب تسزيع در استهلاك امكانات موجود
شده است.
تحليل فضاي كالبدي مركز شهر
الف : بافت مركز شهر همانند بافتهاي قديمي شهر هاي ديگر فرسوده و در حال نابودي است
ب : وجود مرقد مطهر امام هشتم (ع) در بافت فرسوده سبب گرديده تراكم جمعيت متحرك در اين محله به انفجار برسد
ج: راههاي دسترسي و محورهاي ارتباطي ظرفيت اين ترافيك عبوري و جمعيت متحرك را ندارد
د: بافت مركز شهر تبديل به بافتي پر وخالي شده يعني در كنار يك منزل مخروبه هتل 8 طبقه ديده مي شود . اين مسئله سبب شده روز به روز به تراكم بافت افزوده شود.
ارائه راهكارهاي مناسب
1- طرحهاي مناسب جهت تسهيل در حمل و ننقل مركز شهر ( استفاده از تقاطعهاي غير همسطح و پلهاي هواي ) و قوانين خاص ترافيك و... تهيه گردد.
2- طرح جامع ساماندهي مراكز اقامت براي شهر مشهد در سطح پيش بيني شود.
3- كاربريهاي ترافيك زائي مثل بنكها ، ادارات دولتي و... از اين محل تخليه گردد.
4- مركز تجاري در اين ناحيه سازماندهي شوند.
5- كليه طرحها و برنامه ريزي هايي كه براي بافت مركز پيش بيني ميشود با توجه به وجه تاريخي و فرهنگي اين محل و حفظ ارزشهاي فرهنگي رخ دهد.
6- حتي الامكان بناهاي احداثي جديد با معماري قديم تهييه گردد ( مثل شهر اصفهان كه هنوز
در بافت مركزي آن به معماري قديم احترام گذاشته مي شود)
تحليل كاربريهاي گوناگون شهري و راهكارهاي پيشنهادي
1- كاربري مسكوني :
دركاربريهاي مسكوني شهر مشهد بايستي محدوديت ارتفاعي قائل شد و براي هر زون ( منطقه ) از
فضاي شهر ارتفاع خاصي را مجاز دانست كه مزاياي زير رادر بر خواهد داشت :
الف - مي توان بخشي از جمعيت شهري را به فضاي كنار شهري منتقل كرد و از تراكم مسكوني در نواحي مركز و حرم مطهر كاست .